Çok değil, sadece 100 yıl öncesine kadar ‘kadın doktor’, ‘kadın avukat’, ‘kadın fotoğrafçı’ bulmak imkansıza eş değerdi. Ancak pek çok alanda erkeklerden çok daha sonra söz sahibi olan kadınlar uzun mücadeleler sonucunda, bileklerinin hakkıyla meslek sahibi oldu. Biz de uzun yollar kat edip mücadele vererek mesleklerinde ‘ilk’ olan bu kadınları 8 Mart Dünya Kadınlar Günü’nde bir kez daha hatırlayalım ve hatırlatalım istedik… İşte Türkiye’de ilkleri gerçekleştirerek umut ışığı olan kadınlarımız…
İLK DÜNYA GÜZELİ: KERİMAN HALİS ECE
Keriman Halis Ece, zamanın ünlü tüccarlarından olan, ‘Hızır’ adlı yangın söndürme aletlerinin mümessili Tevfik Halis Bey ve Ferhunde Hanım’ın 6 çocuğundan biri olarak İstanbul’da doğdu. Dedesinden kalan mülklerden ve babasının tüccar olmasından dolayı varlıklı bir ortamda büyürken iyi derecede eğitim aldı. 18 yaşındayken arkadaşları, Cumhuriyet Gazetesi’nin düzenlediği güzellik yarışmasına katılmasını tavsiye etti. Ne var ki babası Tevfik Halis Bey’den bu konuda izin alamadı.
O yıl düzenlenen yarışmada Naşide Saffet Türkiye güzeli seçildi. Bir sonraki yıl Keriman Halis Ece, yarışmada birinci seçilince 31 Temmuz 1932’de Belçika’nın Spa kentinde yapılan dönemin en prestijli yarışması olarak kabul edilen, Türkçe karşılığı Uluslararası Güzellik ve Zarafet Yarışması olan International Pageant of Pulchritude’de Türkiye’yi temsil etme hakkı kazandı. Keriman Halis Ece, 28 ülkenin güzellerinin katıldığı International Pageant of Pulchritude’de birinci seçildi.
İLK TÜRK MÜSLÜMAN KADIN OYUNCU: AFİFE JALE
1902 yılında İstanbul’un Kadıköy semtinde dünyaya gelen Afife Jale, İstanbul Kız Sanayi Mektebi’nde eğitim gördü. Darülbedayi’nin 10 Kasım 1918’de tiyatro kursları için açtığı sınavı kazandı. Müslüman kadınların sahneye çıkması o zamanlar yasaktı fakat Darülbedayi, Müslüman kadınların sadece kadınlara özel gösterilerde oynayacakları gerekçesiyle Müslüman kadınları bünyesine almıştı. Afife Hanım, kabul edilen beş Müslüman kadından biriydi. Diğer kadınlardan üçü kursu bıraktı, Refika Hanım ise suflör oldu. Afife Jale 3 Nisan 1919’da, Hüseyin Suat’ın Yamalar adlı oyununda Emel rolü ile ilk kez sahneye çıkarak Türk tiyatrosunda sahneye çıkan ilk Müslüman kadın oyuncu oldu. Asıl ismi Afife olan sanatçı, bu oyunda Jale takma ismini kullandı, daha sonraları Afife Jale adıyla anılmaya başlandı. 1923 yılında Türkiye’de cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra Türk kadınlarının sahneye çıkması önündeki yasal engeller kalktı. Ancak sanatçının sağlığı bozuldu ve tiyatroyu bırakmak zorunda kaldı.
İLK KADIN FİLM YÖNETMENİ VE İLK KADIN YILDIZI: CAHİDE SONKU
1919 yılında Yemen’de dünyaya gelen Cahide Sonku Türk sinemasının ilk kadın yönetmeni ve ilk kadın sinema yıldızıydı. 1933-35 yılları arasında balerin olarak sahneye adımını attı. Sonku’yu keşfeden isim ise Muhsin Ertuğrul’du. 1933’te Söz Bir Allah Bir filmiyle sinemaya geçti. Bataklı Damın Kızı Aysel adlı filmle ünlenen Cahide Sonku, o günden sonra hemen her filmde erkeklerin kalbini kırıp kaçan güzel kadın rolüyle izleyicinin karşısına çıktı. Aynı zamanda 1950 yılında kendi adına Sonku Film şirketini kurdu. 1963 yılında bir yangın sonucu kurmuş olduğu Sonku Film’in yanması üzerine iflas eden Cahide Sonku hayatının geri kalan kısmında kısa bir süre Şehir Tiyatrosu’nda çalıştı. Daha sonra buradan ayrılan Sonku ömrünün son yıllarını sefalet içinde geçirdi. 1981 yılında da aramızdan ayrıldı.
İLK KADIN OPERA SANATÇISI: SEMİHA BERKSOY
İlklerin kadını Semiha Berksoy 1910 yılında dünyaya geldi… İstanbul Konservatuarı’nda ve Güzel Sanatlar Akademisi Namık İsmail Atölyesi Resim ve Tiyatro Okulu’nda eğitim alan sanatçı, devlet devlet bursu ile Almanya’da Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi Opera Bölümü’nde eğitim aldı. Üstelik bölümü birincilikle bitirdi. Opera kariyerine 1934’te başlayan Semiha Berksoy Türkiye, Almanya ve Portekiz’de sahneye çıktı. 1939’da Richard Strauss’un Ariadne Auf Naxos isimli operasındaki Ariadne rolü ile Avrupa’da sahne alan ilk Türk opera sanatçısı oldu. Küçük yaşta müziğe olduğu kadar, resim ve plastik sanatlara yeteneği ve ilgisi olan sanatçı ilk sesli Türk filminde de oynadı. Renkli kişiliğiyle öne çıkan sanatçı 94 yaşında aramızdan ayrıldı.
İLK KADIN PİYANİST: FERHUNDE ERKİN
Türkiye’nin ilk kadın konser piyanisti ve piyano eğitimcisi ise Ferhunde Erkin’di… 1909 yılında dünyaya gelen Erkin, 98 yıllık yaşamında pek çok piyanist ve müzik eğitimcisi yetiştirdi. Türkiye’de klasik müziğin yaygınlaşmasına katkıda bulundu. 22 piyano konçertosunun Türkiye’de ilk çalınışını gerçekleştirdi. Paul Hindemith, Ernst Praetorius, Hans Rosbaud gibi dünyaca ünlü şeflerin eşliğinde çaldı. Ferhunde Erkin, birçok konçertonun Türkiye’de ilk seslendirişini yapmanın yanı sıra, yetiştirdiği öğrenciler, Türk bestecilerinin eserlerini seslendirmesine verdiği önem, yurt çapında verdiği resitaller ve oda müziği etkinlikleriyle, Cumhuriyet Türkiye’sinin müzik alanındaki en önemli simalarından biri oldu.
İLK KADIN HEYKELTRAŞ: SABİHA BENGÜTAŞ
Türkiye’nin ilk kadın heykeltıraşı olarak tarihe geçen Sabiha Bengütaş, 1920 senesinde bugünkü Mimar Sinan Güzel Sanat Üniversitesi’nde Resim bölümü okudu. Resim bölümünde bir sene okuduktan sonra, hocası İhsan Bey’in yeteneğini keşfetmesi ve tavsiyesi üzerine ikinci yıl heykel bölümüne girdi. Sabiha Hanım, heykel bölümündeki ilk kız öğrenci oldu. Üniversitede açılan bir sınavda birinciliği elde ederek Prix de Rome’u kazandı ve yurt dışına gitme imkânına kavuştu. Taksim Meydanı’ndaki Atatürk abidesini yapan İtalyan heykeltıraş Pietro Canonica’nın asistanlığını yaptı. Türk sanat tarihinin önemli ve uzun soluklu faaliyetlerinden biri olan Galatasaray Sergileri’ne katılan ilk kadınlardan biri oldu. Bengütaş, 1938 yılında yapılan Atatürk ve İnönü heykel yarışmalarında birinci oldu. Çankaya Köşkü’ndeki Atatürk heykeli ilk kadın heykeltraşımızın eseri…
İLK KADIN RADYO SPİKERİ: EMEL GAZİMİHAL
Türkiye’nin ilk kadın haber spikeri Emel Gazimihal, televizyonun olmadığı yıllarda radyoda haber spikerliği yaptı. 1937 yılında başladığı spikerlik yıllarında Ankara Radyosu’nda çalıştı. BBC Türkçe’nin ilk sunucularından olan Emel Gazimihal, savaş yıllarında farklı cephelerdeki son gelişmeleri aktardı. 1968 yılında başlayan televizyon yayınlarıyla TRT’de haber spikeri olarak kayda geçen ilk kadın haber spikeri ise Jülide Gülizar oldu…
İLK KADIN ORKESTRA ŞEFİ: İNCİ ÖZDİL
“Neden kendi yazdığım eserleri yönetmeyeyim diye düşündüm ve orkestra şefi olmak istedim” sözlerinden yola çıkan İnci Özdil, Türkiye’nin ilk klasik batı müziği kadın orkestra şefi… 1960 yılında dünyaya gelen sanatçı Ankara Devlet Konservatuarı Piyano bölümünden mezun oldu. 1983 yılında Orkestra Şefliği uzmanlığı için devlet bursuyla İngiltere’ye gönderildi. Londra’da önce Guildhall School of Music, daha sonra Royal Academy of Music’te orkestra şefliği üzerine; 1986’da İtalya’da Accademia Musicale Chigiana’da Alman Romantik Müziği üzerine çalıştı. 1988 yılında Hans Werner Henze Festivali’nde “En İyi Yorumcu” ödülünü kazandı. 1988’de Türkiye’ye döndü ve Ankara’da Devlet Çoksesli Korosu’nun açılışını ve şefliğini yaptı. 1994 yılında Antalya Oda Orkestrası’nı kurdu. 1997 yılında bu orkestrayı Antalya Devlet Senfoni Orkestrası’na dönüştürdü.
İLK KADIN SAVAŞ PİLOTU: SABİHA GÖKÇEN
Türkiye’nin ilk kadın pilotlarından biri olan Sabiha Gökçen dünyanın da ilk kadın savaş uçağı pilotu oldu. Sabiha Gökçen, kariyeri boyunca 8 bin saat civarı uçuş gerçekleştirdi.
Sabiha Gökçen, 1935’te Türkkuşu’nun açılış töreninde yapılan planör gösterilerinden etkilenerek havacılığa ilgi duydu. Atatürk’ün de destek vermesi ile 1935’te Türk Hava Kurumu’nun Türk Kuşu Sivil Havacılık Okulu’na girdi, Ankara’da yüksek planörcülük brövelerini aldı. Gökçen, 7 erkek öğrenciyle birlikte Kırım, Rusya’ya gönderilerek yüksek planörcülük eğitimini tamamladı. 1936’da Eskişehir Askeri Hava Okulu’na girdi, burada av ve bombardıman uçaklarıyla başarılı görevler yaparak, dünyanın ilk ‘Kadın Savaş Pilotu’ unvanını kazandı. 1937 yılında Türk Hava Kurumu’nun yetiştirdiği ilk kadın pilot olması nedeniyle kurumun 9 numaralı Murassa (iftihar) Madalyası ile ödüllendirildi.
1938’de Balkan devletlerinin davetlisi olarak, uçağıyla Balkan turu yapan Gökçen, daha sonra Türk Hava Kurumu Türkkuşu’na başöğretmen tayin edildi. 1955’e kadar bu görevini başarıyla sürdürdü. Hayatı boyunca toplam 22 değişik hafif bombardıman ve akrobatik uçakla uçan ve birçok ödülün sahibi olan Sabiha Gökçen, 1991 yılında Uluslararası Havacılık Federasyonu Altın Madalyası’nı aldı. 1996 yılında Amerika’da düzenlenen Kartallar Toplantısı’nda dünya havacılık tarihine adını yazdıran 20 havacıdan biri seçilen Sabiha Gökçen, bu ödüle layık görülen ilk kadın havacı olmuştur.